Arkadij i Borys Strugaccy to według „Encyklopedii fantastyki” „najważniejsi autorzy radzieckiej fantastyki naukowej i najbardziej znani za granicą radzieccy pisarze-fantaści”. Wiele powieści tego gatunku zestarzało się i dziś bardziej śmieszą i irytują niż bawią. Mowa nie tylko o Juliuszu Verne, ale także o całej plejadzie pisarzy ze Stanisławem Lemem włącznie. Z dzisiejszej perspektywy bowiem nawet uważane za „kultowe” powieści trącą myszka i obnażają brak wyobraźni autorów. Można postawić tezę, że skoro najtrudniej przewidzieć przyszłość, to i nic nie starzeje się szybciej niż jej wizja. Dzieje się tak zawsze wtedy, gdy autorzy zbytnio koncentrują się na technikaliach, próbują uprawdopodobnić swoje koncepcje, wyjaśnić dlaczego pojazdowi kosmicznemu podróż z jednego końca galaktyki na drugi zajmuje siedem minut, a nie osiem. Jest to o tyle istotne, że jeśli w nad- czy podprzestrzeni czas i przestrzeń nie istnieją, to podróż z punktu A do dowolnie oddalonego punktu B powinna trwać mgnienie oka. Przynajmniej dla podróżujących. Bo dla obserwujących to mogą być równie dobrze milionowe części sekundy, jak i miliony lat.

Są powieści, i jest ich niemało, które są ponadczasowe. Nie tylko nie tracą na aktualności, ale wręcz zyskują. Ba! stają się coraz bardziej aktualne. Wśród nich jest „Pamiętnik znaleziony w wannie” Lema, „Paradyzja” i „Limes Inferior” Janusza A. Zajdla, „Fundacja” Isaka Asimowa, twórczość Harry’ego Harrisona i wiele innych oraz spora liczba powieści braci Strugackich. Obecnie wiele z nich wychodzi w nowych przekładach. Niewykluczone, że ma to związek z ceną — oryginalne tłumaczenie być może jest droższe. Często jednak próba bycia oryginalnym, odejście od pierwowzoru, bywa nietrafione. Powieść „Обитаемый остров” po polsku „Zamieszkała wyspa” w Polsce ukazała się w tłumaczeniu Tadeusza Goska pod tytułem „Przenicowany świat”. Teraz została wydana jako „Wywrócony świat”. Niby to samo, ale nie to samo, ponieważ chodzi o specyficzną cechę planety — wywrócenie krajobrazu na nice, czyli właśnie „przenicowanie”, a nie wywrócenie, czyli spowodowanie upadku. Oczywiście ‚wywrócenie’ to także przenicowanie, ale wynika to dopiero z kontekstu, tytuł go nie oddaje.

Gdy w 1970 roku kupiłem powieść „Poniedziałek zaczyna się w sobotę” nie przypadła mi do gustu, niewiele z niej zapamiętałem. Teraz sięgnąłem po nią po raz drugi dzięki oficynie Prószyński i Ska. Z dzisiejszej perspektywy lektura poraża. Potwierdza nie tylko obserwację, że Rosja to stan umysłu, ale także i to, że praktycznie nie ma wielkiej różnicy miedzy Rosją carską, komunistyczną i współczesną. A także, że totalitarna władza gnije wszędzie jednakowo. Trudno zlokalizować w czasie akcję, ale opis socjalistycznego supermocarstwa, w którym z miasta do miasta prowadzą żwirowe, polne drogi, w samym mieści ulice nie są brukowane, a ‚”wygódka” mieści się na podwórzu, już wtedy porażał. Jak bardzo aktualna nadal jest ta powieść potwierdza Krystyna Kurczab-Redlich w rozmowie z Katarzyną Syską i Marcinem Żyłą, gdy opisuje to, co Putin zrobił z Rosją i rosyjska nauką: Władimir Putin wepchnął Rosjan w obszary przemocy administracyjnej i siłowej, a więc w obszary strachu. Unicestwił opozycję i zarodki prawdziwego społeczeństwa obywatelskiego, zawrócił Rosję z drogi rzeczywistych swobód obywatelskich, cofnął ją także o kilkadziesiąt lat w rozwoju nauki, technologii, infrastruktury przemysłowej, rolnictwa, nawet badań kosmicznych… W Polsce po ’68 roku mieliśmy docentów marcowych, w Rosji stanowiska naukowe na uczelniach, w instytutach badawczych i Akademii Nauk obsadzane są z klucza, zajmują je mierni, bierni, ale wierni, czyli zasłużeni. Zerknijmy do powieści. Co się zmieniło przez te lata?

Nie lubiłem go. Był cynikiem i głupcem zarazem. To, co robił za trzysta pięćdziesiąt rubli miesięcznie, można było śmiało nazwać eugeniką, ale nikt nie nazywał tego po imieniu – bano się. Wybiegałło obwieścił, że wszystkie nieszczęścia człowieka wynikają z niezaspokojenia i jeżeli, znaczy się, da się temu człowiekowi wszystko, chleba tam, otrębów parzonych, to będzie to nie człowiek, lecz anioł. Tę prostą ideę forsował z nieopisanym entuzjazmem, wymachując tomami klasyków, z których prostodusznie i bezlitośnie wyrywał cytaty z mięsem, bezwzględnie pomijając i odrzucając wszystko, co mu nie pasowało. W swoim czasie Rada Naukowa ugięła się pod naciskiem tej niesłychanej, pierwotnej wręcz demagogii i temat Wybiegalły został włączony do planu dnia. Działając ściśle według tego planu, starannie mierząc swoje osiągnięcia procentami wykonania planu i nigdy nie zapominając o trybie oszczędności, zwiększeniu rotacji środków obrotowych oraz powiązaniu z życiem, Wybiegałło zaprogramował trzy modele eksperymentalne: model człowieka całkowicie niezaspokojonego, model człowieka niezaspokojonego żołądkowo oraz model człowieka całkowicie zaspokojonego. Całkowicie niezaspokojony antropoid dojrzał pierwszy – wykluł się dwa tygodnie temu. Owo żałosne stworzenie, pokryte wrzodami niczym Hiob, rozpadające się, męczone wszelkimi znanymi i nieznanymi chorobami, nieprawdopodobnie głodne, dręczone chłodem i żarem jednocześnie, wypadło na korytarz, wygłosiło pod adresem instytutu serię niezrozumiałych skarg i zdechło. Wybiegałło triumfował. Teraz można było uznać za dowiedzione, że, tego, jeśli się człowieka nie karmi, nie poi, nie leczy, to on, znaczy się, będzie nieszczęśliwy i nawet może umrzeć – tak samo jak zmarł tamten. Rada Naukowa wpadła w popłoch. Zamysł Wybiegalły ukazał im się z nowej, makabrycznej strony. Powołano komisję mającą skontrolować pracę Wybiegalły, ale ten, zupełnie niespeszony, przedstawił dwa zaświadczenia, z których wynikało, że po pierwsze trzech laborantów z jego laboratorium co roku pracuje w sowchozie, a po drugie, on, Wybiegałło, był niegdyś więźniem caratu, a teraz regularnie wygłasza odczyty w audytorium miejskim oraz w terenie. Gdy oszołomiona komisja próbowała zorientować się w logice wydarzeń, Wybiegałło niespiesznie wywiózł z objętej opieką przetwórni ryb (w porozumieniu z produkcją) cztery ciężarówki śledziowych łebków dla dojrzewającego antropoida niezaspokojonego żołądkowo. Komisja napisała raport, instytut w strachu czekał na dalsze wydarzenia, a sąsiedzi Wybiegalły z piętra brali urlopy bezpłatne.

Czy to nie przypomina tego, co mini ster Czarnek wyprawia z polską nauką? 4 listopada 2022 roku Z wielką pompą powołał Zespół do spraw wypracowania rozwiązań w zakresie kreowania i testowania technologii kosmicznych w warunkach polarnych. Kilka dni temu nie posiadaliśmy się ze zdumienia studiując zadania powołanego zarządzeniem nr 325 9 grudnia 2021 r. przez Mateusza Morawieckiego, który jest premierem, Instytutu Pokolenia, a teraz oczy przecieramy ze zdumienia czytając, że do zadań kilku doktorów, w tym habilitowanych, kilku profesorów i trzech magistrów będzie należało

• inicjowanie i wspieranie działań służących włączaniu polskich stacji polarnych w międzyresortową współpracę na rzecz wykorzystywania polskiej myśli technicznej w działalności polarnej,
• inicjowanie i wspieranie międzyresortowych działań prowadzących do rozwoju i testowania rozwiązań technicznych i technologicznych stosowanych w eksploracji przestrzeni kosmicznej,
• przeprowadzenie analizy możliwości zrewitalizowania Polskiej Stacji Antarktycznej im. Antoniego B. Dobrowolskiego w kontekście doprowadzenia istniejącej infrastruktury stacji do stanu umożliwiającego prowadzenie badań naukowych,
• nawiązywanie współpracy ze światowym środowiskiem badań kosmicznych w kontekście możliwości wykorzystania Polskiej Stacji Antarktycznej im. Antoniego B. Dobrowolskiego,
• wspieranie działań na rzecz promocji myśli naukowej w obszarze rozwoju technologii kosmicznych, w tym w zakresie rozwoju umiejętności przetrwania w warunkach ekstremalnych przyszłych uczestników wypraw planetarnych,
• popularyzacja polskich tradycji wypraw polarnych.

Nie trzeba kraść. Wystarczy powołać do życia instytut czy zespół i już… kolejne dobrowolne wpłaty na kampanię wyborczą zapewnione. Powieść Strugackich opisuje pracę środowiska naukowego w INBADCZAM, czyli Instytutu Naukowo-Badawczego Czarów i Magii. Czy ktoś zdziwi się, gdy mini ster Czarnek powoła do życia jego polski odpowiednik?