„Gdańsk to miasto wolności i solidarności, ale też — miłości!” — napisał na Facebooku zamordowany prezydent Gdańska Paweł Adamowicz.
— Pokażmy światu, że to prawda — zakrzyknął ksiądz. — Niech znowu zapłoną stosy! Na początek książek…

Naukowcy to ludzie, którzy nie rozumieją otaczającego ich świata, kierujący się w swym życiu wynikami badań naukowych, wiedzą, nauką a nie chłopskim rozumem i naukami kościoła. Wbrew faktom twierdzą na przykład, że klimat się ociepla, a winę za to ponosi człowiek. Przekonują, że za długotrwałe susze i ekstremalne upały w jednych miejscach, i długotrwałe intensywne deszcze w innych odpowiada nie wola boża, lecz jakiś jet stream, czyli prąd strumieniowy, który zamiast wiać jak pan bóg przykazał z zachodu na wschód wygina się w sinusoidę. Pod wygięciem sięgającym daleko na północ tworzy się długotrwały wyż, panują ekstremalne upały i susza, z kolei nad wygięciem sięgającym daleko na południe intensywnie pada. A ponieważ coraz częściej tworzy się fala stojąca ekstremalne warunki pogodowe utrzymują się tygodniami. Takie bajki opowiadają naukowcy. A to przecież nie wszystko! Dowodzą, że globalne ocieplenie przyspiesza dlatego, że walcząc z kwaśnymi deszczami zredukowano emisje dwutlenku siarki do atmosfery. A dwutlenek siarki wraz z innymi zanieczyszczeniami tworzy w atmosferze aerozole, które odbijając światło słoneczne schładzają nieco ziemię. Dzięki coraz wydajniejszym filtrom atmosfera jest coraz mniej zanieczyszczona, a ponieważ emisja dwutlenku węgla nie spada, więc klimat ociepla się. Nie do wiary!

Jak to dobrze, że są jeszcze ludzie mądrzy, inteligentni, którzy nie muszą niczego badać, sprawdzać, bo wiedzą. Co prawda ich wiedza jest kulawa i mocno wybiórcza, ale kto by zwracał uwagę na drobiazgi? Komu przeszkadza, że argumentacja nie trzyma się kupy i jest bałamutna? Weźmy tłumaczącą wszystko mowę nienawiści, pojęcie, które politycy niemal na całym świecie odmieniają przez wszystkie przypadki, a którego nawet nie potrafią zdefiniować. Dociskani, dopytywani wiją się jak piskorz i uciekają od pytania jak tylko mogą. Doskonałym przykładem instrumentalnego traktowania tego pojęcia, wykorzystywania go w określonych, koniunkturalnych celach są dwa identyczne zdarzenia. W krótkim odstępie czasu zaatakowano nożem prezydentów miast. W pierwszym przypadku wielu polityków i sprzyjających im dziennikarzy nie miało żadnych wątpliwości, że u podłoża zbrodni stoi mowa nienawiści. W drugim zapadła niczym niezmącona cisza. Politycy nie biegają od studia do studia, od redakcji do redakcji i nie przekonują, że to mowa nienawiści skłoniła sprawcę do popełnienia czynu, że czas wreszcie skończyć z mową nienawiści, że należy surowo karać wszelkie przejawy mowy nienawiści. W obliczu poprzedniej histerii ta powściągliwość musi budzić zdumienie i podejrzenie, że mowa nienawiści stanowi maczugę do bicia, wygodny pretekst do nałożenia knebla, a prawdziwe przyczyny aktów przemocy leżą zupełnie gdzie indziej.

Lata temu zauważono, że zdumiewająco wielu ludzi odrzuca jednoznaczne, potwierdzone badaniami naukowymi dowody i daje wiarę pseudonaukowym, nieprawdziwym opowieściom. Co najmniej od dekady wiadomo, że stoi za tym ta sama cecha, która każe wierzyć w nadprzyrodzone istoty, które nie tylko wszystko stworzyły, ale także nie zajmują się niczym innym tylko śledzeniem poczynań ludzi i zsyłaniem na nich różnych nieszczęść. Tylko po to, by w kulminacyjnym momencie uratować lub uchronić względnie nie kiwnąć palcem. W pierwszym przypadku dzięki bogu wszystko kończy się szczęśliwie, w drugim z niewiadomych przyczyn nie, choć na pewno nie dzięki bogu.

Naukowcy od dawna próbują dociec skąd bierze się wiara w bzdury? Dlaczego ludzie prędzej uwierzą w spisek niż w przypadek lub zbieg okoliczności? Czy wiara w teorie spiskowe jest niegroźna, czy wręcz przeciwnie, może mieć tragiczne następstwa? Niejako na własnej skórze przekonał się o tym kognitywista Stephen Lewandowsky z University of Western Australia. Wziął na warsztat ocieplanie się klimatu, ponieważ nie mógł zrozumieć, dlaczego wielu ludzi odrzuca niezbite dowody i nie wierzy nawet własnym oczom. Badając problem zauważył, że ci, którzy negują zmiany klimatyczne i wpływ człowieka na ten proces wierzą także w inne spiski i zmowy, jak na przykład sfingowanie przez Amerykanów lądowania na Księżycu. Gdy w 2013 roku w „Psychological Science” opublikował wnioski ze swoich badań i obserwacji zwolennicy teorii spiskowych poczuli się osobiście dotknięci. Z początku było nawet zabawnie — kwestionowano kompetencje naukowca, uczciwość i domagano się usunięcia go z uczelni. Ludzie, którzy poczuli się znieważani zaliczeniem ich do grona wyznawców teorii spiskowych zaczęli tworzyć teorie dotyczące także i jego. Zarówno jego jak i współpracowników zaczęto pomawiać o fałszowanie wyników i prowadzenie badań niezgodnie z zasadami etycznymi. Groźnie zrobiło się gdy pojawiły się wpisy grożące śmiercią, a administrację uczelni zasypywały telefony i maile z pogróżkami.

Trzeba być gorącym orędownikiem teorii spiskowych, by nie dostrzec, że to właśnie one leżą u podłoża mowy nienawiści, że zwalczanie jej to niemożliwa do wygrania walka z objawami, bo jest zjawiskiem wtórnym, pochodną wiary w zmowy i spiski. Wiara, że ktoś potajemnie knuje w celu osiągnięcia jakiegoś, przeważnie absurdalnego celu podsycana i powielana staje się destrukcyjna i często prowadzi do przemocy. Dobrym przykładem jest amerykańska organizacja Angel Moms zrzeszająca matki, które utraciły dzieci. W 2016 roku Trump skonkretyzował, że chodzi o dzieci, które zostały zamordowane przez nielegalnych imigrantów lub zginęły w spowodowanych przez nich wypadkach. Można próbować zgadnąć jak to wpłynęło na postrzeganie imigrantów przez mieszkańców kraju składającego się praktycznie z samych imigrantów.

Teorie spiskowe mają wiele zalet. Po pierwsze są proste i przemawiają do wyobraźni. Po drugie upraszczają i wyjaśniają skomplikowane zjawiska oferując z jednej strony proste odpowiedzi, z drugiej proste rozwiązania. Doskonałym, wręcz klinicznym przykładem jest zmowa koncernów farmaceutycznych, które dla zysku zmuszają do szczepień. Jednocześnie ci, którzy tę zmowę zdemaskowali potrafią faszerować siebie i swoje dzieci kilogramami „wyrobów medycznych”, suplementów diety i zdrowych witaminek. I zupełnie nie przyjmują do wiadomości, że prawdziwy zarobek nie jest na kosztującej sto lub dwieście złotych szczepionce, lecz na kosztującej bywa i kilka tysięcy kuracji.

Teoriom spiskowym można przeciwstawić się. Nie jest to jednak proste, ponieważ wyznawcy zwykle trzymają się razem wzajemnie utwierdzając w przekonaniu. Jednocześnie nie dają wiary zdobyczom nauki negując jej ustalenia. Dlatego nie ma sensu powoływanie się na autorytety naukowe, bo dla nich autorytetem nie jest uczony, ale podzielający ich poglądy nieuk. Do myślenia skłania ich jednak punktowanie nieścisłości, sprzeczności i brak logiki w rozumowaniu. Do najzatwardzialszych nic nie dotrze, ale pozostali rokują.

Pożywką dla teorii spiskowych są niepowodzenia osobiste, ale także sytuacja gospodarcza, niepewność, poczucie zagrożenia. Dlatego u nas trafiają na szczególnie podatny grunt — praktycznie wszystkie siły polityczne podsycają poczucie zagrożenia i niepewności. To tworzy coraz to nowe i coraz to groźniejsze teorie, których pokłosiem jest mowa nienawiści i rozkręcająca się coraz szybciej spirala przemocy. Dlatego bardzo ważne jest by samemu nie dać się zbałamucić i wykorzystywać każdą okazję, by pomóc tym, którzy zbłądzili.

Na podstawie artykułu Melindy Wenner Moyer pod tytułem „Dlaczego wierzymy w teorie spiskowe” z kwietniowego numeru „Świata Nauki”.